“Die Hitler had wel een punt”
Bovenstaande uitspraak zul je hedentendage niet veel mensen meer horen bezigen. Mogelijk was dat bij de inlijving van Sudetenland door Nazi-Duitsland in 1938 — volgens een draaiboek welke veel gelijkenissen vertoont met de loop van de dingen zoals deze zich in (Oost-)Oekraïne lijkt te ontvouwen — via het verdrag van München nog even anders. Na de inval van Nazi-Duitsland in Polen op 1 september 1939 waren er nog maar weinigen buiten de asmogendheden en de fascistische fracties in de overige Europese landen die “het punt van Hitler” nog zagen. Zouden we voor ‘Hitler’ ‘Poetin’ invullen in het huidige tijdsgewricht zijn er echter veel meer mensen die een dergelijke uitspraak of iets in die richting zouden kunnen uiten. En dat kunnen mensen van zeer uiteenlopende nationaliteiten, religieuze, levensbeschouwelijke en/of politieke denominaties zijn. Als je hiermee in gesprek zou (kunnen) komen kom je al snel op iets als ‘bias’.
Zowel behoorlijk linkse mensen, als behoorlijk rechtse mensen, alsmede b.v. conservatieve christenen kun je minimaal ‘whataboutisms’ horen bezigen welke andere misstanden trachten te benadrukken om “het punt van Poetin” te onderbouwen. Of het nu “de militante regenboogvlagpromotie van Westerse media, instituten en/of groeperingen betreft, welke de conservatief christelijke waarden van onze samenleving bedreigen”, daadwerkelijk fascistische elementen aan Oekraïense zijde of de gewelddadige uitvloeiselen van Westerse interventies in het verleden. Het is een prestatie van formaat dat het regime Poetin in haar 23-jarige bestaan onze wereld in zoveel (diverse) verdeeldheid heeft kunnen verenigen. Hoe dan ook; als je oorlog wilt begrijpen — iets wat wij niet met een zodanige urgentie en nabijheid zouden willen doen, als waar wij nu toe worden gedreven — dan moet je (je eigen) ‘bias’ trachten te begrijpen.
Bias
Bias kun je definiëren als “de mate waarin het ontvangen signaal verstoord is”. Dit is een nogal wetenschappelijke definitie en daar zien we al meteen dat ‘bias’ een hindernis is om dingen te zien zoals ze zijn en daarmee ook vaak een hindernis om een oplossing te vinden voor een (wetenschappelijk) probleem. Als we onze bias niet actief trachten te identificeren en decompositeren komen we niet verder. In de min of meer exacte wetenschappen zijn er vaak diverse plausibele redenen waarom bias kan opspelen. Bijvoorbeeld als je een budget hebt om uit een hypothetische behandelingswijze met een bepaalde stof een medicijn te ontwikkelen tegen een ernstige ziekte. Des te meer geld en moeite er in het onderzoek en ontwikkeltraject is gaan zitten des te vervelender wordt het om het niet werkzaam zijn ervan aan te tonen. Des te groter dus ook de druk om onwelgevallige resultaten weg te redeneren/poetsen. Daartegenover wordt de ellende alleen maar groter als een dergelijke bias niet wordt herkend. Ziedaar het dilemma van de wetenschapper.
In de cultuurbeschouwing is dit nog problematischer. De mens is wat dat aan gaat maar met moeite van zijn bias af te helpen. Temeer omdat hij dat meestal niet wil. Wij ontlenen houvast in ons dagelijkse leven aan de manier waarop wij goed en kwaad, een moraal toekennen aan de wereld om ons heen. Je eigen culturele/historische bias onder ogen gaan zien is op zijn minst behoorlijk oncomfortabel. Je wordt je eigen bias het meest gewaar als je tracht je te verplaatsen in de opvattingen van ‘de vijand’, in dit geval Poetin dus. Voor Poetin is het slagveld van de Oekraïne ook de plek waar hij ons treft; onze decadentie, ons consumentisme, onze spirituele leegheid welke wordt gecompenseerd met regenboogvlagaanbidding (/LHBT+ wokisme). Daartegenover staat de Slavische, diep christelijke ziel van de Rus. Poetin is niet exclusief in oorlog met (nazi’s in) Oekraïne, maar feitelijk ook met ons — in ieder geval met onze waarden. Patriarch Kirill verschaft hem hierbij een religieuze zegen en absolutie voor de doden die dit geweld oplevert. Het is (ook) een heilige oorlog. En wij staan (/ het Westen staat) niet aan de kant van de voorzienigheid. Ik probeer dit perspectief wel eens op mij in te laten werken. Het is een vizier die mij angstig maakt. De Slavische God van Poetin vervult niet mijn spiritualiteit zoals de Vespers van Rachmaninoff dat doen, maar moet vooral gevreesd worden. Uiteindelijk moet ik deze kijk weer loslaten. Capituleren voor deze kijk op de dingen zit er niet in. Er is teveel (onvermogen of) onwil om mijn bias te verruilen voor de blik van de(-ze) “Slavische ziel”. Meer dan uit de Slavische ziel vloeit het Russische exclusivisme voort uit haar koloniale erfenis. Omdat het Russische kolonialisme zich vanwege haar continentale karakter onderscheidt van dat van de vroegere, meer maritiem georiënteerde Europese kolonisatoren is Rusland nooit als koloniale macht herkend. Maar buurlanden die de Russische en later USSR-dominantie aan den lijve hebben ondervonden zullen niet aarzelen om het zo te benoemen. En Russen zijn het gewend om een stevig stempel op de wereld te drukken, hetgeen — in hun optiek — voortvloeit uit een bijzondere positie en missie. In dat exclusivisme zit (als ik Dostojevski goed interpreteer) ook een aandeeltje minderwaardigheidcomplex besloten. Wellicht zijn Russen altijd wel meer met ons (het Westen) bezig geweest, dan wij met hen — en dat steekt. Op een christelijk-zedig voorbeeldgedrag van de Russen is daarentegen veel af te dingen. De cijfers over echtscheiding en abortus (nog los van die over alcoholisme en drugsverslaving) liggen er zelfs hoger dan in het Westen. Veelal afgedwongen homoseks komt met name in instituten met kenmerkende machtsverschillen als het leger en in gevangenissen regelmatig voor.
Dode zielen
Belangrijk in mijn uiteindelijke afwijziging is de wetenschap dat het Poetin-regime alles in het werk stelt om dat wat zijn narratief bestrijdt te elimineren. Dat is een teken van angst en vrees. Van een waarheid die niet mag worden geopenbaard en niet tot de mensen mag komen. Viruswappies, die opvallend vaak Poetin steunen mogen wel betogen dat hun verhaal door de mainstreammedia wordt gecanceld. Het is echter op heel wat plekken moeiteloos te vinden tot aan de publieke omroep toe, dankzij de nieuwe omroep “Ongehoord Nederland”. Je hoort ze niet zoveel meer over dat Trump een ondergrondse operatie leidt om een massaal complottoir kindermisbruik door het establishment te bestrijden. Wel doemt Poetin nu regelmatig op als voorganger in de strijd tegen “The great reset”. Voor de behoorlijk rechtse fracties in bijvoorbeeld ons land strijdt Poetin ook tegen Schwab’s World Economic Forum/ nieuwe wereldorde. De doorbreking van de “unipolaire wereldorde” (van de VS en haar bondgenoten) zoals Poetin stelt is echter meer dan symbolisch gebaat met de eliminatie van de Oekraïnse natie als we denken aan haar graanproductie, grondstoffenvoorraden en maritiem strategische positie. De “mulitpolaire wereldorde” van Poetin zal de overwinning van de autoritaire (/militaire) macht zijn over een internationale rechtsorde (waar een door sommigen verfoeide institutie als de EU nu eenmaal deel van uitmaakt). Onbegrijpelijk hoe toch zovelen hier in het Westen zich daar nog op kunnen verheugen.
Ook een argument in mijn weerstreven is dat Poetin, die de Russische ziel als superieur beschouwd aan de decadente Westerse ziel, zelf geen voedingsbodem creëert voor creativiteit. Op basis van de verdiensten van een overstelpend aantal Russische schrijvers en kunstenaars is er best wel wat te zeggen voor een Russische superioriteit. Maar dat zijn allemaal — om met Gogol te spreken — “dode zielen”. Poetin mag wel pronken met Tsjaikovski of voor mijn part Kandinsky, maar we kunnen niet meer vaststellen of deze hem en zijn koers zouden steunen. Grote kans dat dat niet zo is; want veel kunstenaars uit de Russische geschiedenis hadden het enorm aan de stok met, of veel te vrezen van hun autoriteiten. Grote hedendaagse kunstenaars die Poetin openlijk steunen zijn er niet veel. Sterdirigent Valeri Gergiev weigert zich ook na de recente gewelddadigheden te distantiëren van Poetin, dat is jammer. Er zijn meer Russische celebrities en sportsterren die zich achter Poetin en zijn invasie opstellen, of het raadzaam achten voor hun carrière om dat te doen. En er zijn vriendschappen met een Steven Segal en een (uitgerangeerde) Gerard Depardieu. U begrijpt dat ik de mentale gifmenger en Poetin-supporter Aleksandr Doegin niet in de categorie ‘kunstenaars’ (noch ‘wetenschappers’) schaar.
Fascisme 2.0
Ik heb altijd wel geaarzeld om de behoorlijk rechtse fracties die in ons land vanaf Pim Fortuyn, of desgewenst Janmaat actief zijn fascistisch te noemen. Er zijn overeenkomsten met de bewegingen van Mussolini en Hitler, zoals een zekere combinatie van chauvinisme en xenofobie. Maar ook verschillen, zoals dat het verheerlijken van het militarisme beperkt is en dat men afkerig is van of voorzichtig met het hanteren van symbolen als swastika’s. Althans Baudet of Wilders hebben nog geen blijk gegeven van militarisme. Militarisme is wel degelijk sterk in Rusland, maar dit had goed als overgebleven relikwie uit de Sovjettijd kunnen worden geïnterpreteerd. Pas recentelijk dook de ‘Z’ (mogelijk van “za pobedu” = voor overwinning) in Rusland op als een eigentijdse swastika. Er zijn mogelijke gronden om Baudet ‘fascist’ te noemen — maar of dat helpt om hem te duiden is de vraag. En zoiets geldt zeker ook voor Poetin. Als het dan fascisme is is het fascisme 2.0; een ongekend vernuftig fascisme. Als ik historische beelden van Mussolini zie met zijn gekke bekken en zijn gezwollen maar ook clichématige taal, vind ik het moeilijk te begrijpen dat hij daarmee massa’s in beweging wist te krijgen. Toen werkte het, maar nu niet meer. Dat weet Poetin ook. Zijn ‘fascisme’ moet matiger en vooral vernuftiger worden gedoseerd en vanuit verschillende richtingen en in verschillende vormen. Poetin lijkt zijn charisma, zijn impact op de massa niet te overschatten. Juichende menigten, opgezweept door zijn stemverheffing zal hij zelden ensceneren. Hij is een veel meer ambigue ‘führer’, met meerdere gedaanten, waaronder die van een normale politicus met stropdas bijvoorbeeld. En als je je met ‘denazificatie’ bezig houdt kun je moeilijk fascistisch genoemd worden toch?
Er is veel gezegd over zijn hybride oorlogvoering. Het palet van instrumenten waarmee je oorlog kunt voeren is onder Poetin enorm gediversifieerd. Politiek bedrijven, het aan de macht blijven, oorlog voeren; het loopt allemaal natuurlijk in elkaar over, gesteund door het beeld en het verhaal wat hij over zichzelf opbouwt en deelt (en ook wat hij daarin niet deelt). Maar dat beeld is zeker die van “een sterke man” zoals de fascisten dat (ook) graag zien en die wanneer deze zich eenmaal heeft aangediend verkiezingen overbodig maakt of ceremonieel. Poetin maakt net als Hitler gebruik van zondebokken, maar doet dat minder op basis van ras en meer op basis van culturele kenmerken en op ideologie. Westerse instituties als NATO en de EU met stip op nummer 1 natuurlijk. Meer dan de homo’s zelf zijn de belangenbehartigers van LHBT+-emancipatie een doelwit. De regenboogvlag wappert niet in Rusland — iets wat Poetin voor (sommige) conservatieve (cultuur-)christenen aantrekkelijk maakt. Verder heeft hij het niet op moslimextremisten (wat hem na 9/11 een bondgenoot in “the war on terror” leek te maken), (globalistische) liberalen en nationalisten binnen de oude Sovjet invloedsfeer — voor zover dit geen Russisch-nationalisten zijn. In zijn Tsjetsjeense alliantie met de leider Kadyrov en zijn troepen exploreert hij zelfs overeenkomende waarden tussen de christelijk-orthodoxie en islam-conservatisme (versus de LHBT+ -propagandisten in het Westen). Maar de zondebokken van Poetin zijn duidelijk minder herkenbaar dan die van Hitler. Dat heeft ook veel voordelen; je kunt je makkelijker van je zondebok-schap onttrekken en deze sterke man alsnog (trachten te) omarmen. De zondebokken van Poetin zijn in ieder geval voor binnenlands gebruik voldoende effectief. Ze leiden voldoende af van de in de knop gebroken democratie en door clientalisme en corruptie door Poetin en zijn oligarchen-vrienden gederfde ontwikkeling van Rusland.
Al vroeg in zijn carrière maakte Poetin slachtoffers. Anna Politkovskaya, Boris Nemstjov moesten hun kritiek op/oppositie tegen Poetin met de dood bekopen. Maar opvallender was eigenlijk dat hij zijn geweld zo lang toch matig doseerde (de bij ons minder in zicht zijnde oorlogen in Tsjetjenië en Georgië niet meegerekend). Je kunt je tegenstrevers op zoveel manieren kaltstellen. Door ze met een klacht over corruptie of witwassen te laten opsluiten bijvoorbeeld. Bepaalde opposanten heeft hij ook lang (bewust?) gedoogd. Ze spraken in hun intellectuele media toch maar een beperkt publiek aan. En ze werkten mee aan de illusie in het Westen dat Rusland toch een enigszins normaal land was. Opsluiten of anderszins elimineren kan altijd nog. Zijn totalitarisme bouwde zich langzaam maar gestadig op. Of dat volgens een ‘masterplan’ is of improviserend tot stand kwam is een vraag. Bepaalde bestanddelen stonden denk ik echter al veel langer vast, zoals de intentie om de macht, indien in handen niet meer los te laten en zijn ambitie om Rusland weer machtig en invloedrijk in de wereld te maken. Hij weet ook ongekend handig gebruik te maken van de zwaktes van zijn vijanden (vooral het Westen), zoals de “fossiele afhankelijkheid” van veel Westerse economieën. Of beter gezegd; hij weet van hun kracht een zwakte te maken. Hij weet dat het Westen met haar gefundeerde waarde van vrije meningsuiting moeite heeft met ‘fake news’ — en Russische trollen zijn daarin berucht — welke derhalve op talloze plekken, met ongekend effect kan dooretteren. In hoeverre de Russen hiermee nu zelf ideologisch doordrenkte fascisten zijn geworden, daar kun je over twisten. Of misschien kun je in dit specifieke geval wel beter zeggen dat het eigen is aan de Russische 2.0-fascist dat deze de ideologische invulling grotendeels aan de leider(s) laat: “we kunnen zelf toch niet weten wat de waarheid is — laten we het er daarom zo min mogelijk over hebben”. Juist een zekere onwil om zelf ideologisch te wikken en te wegen en een selectieve uitbesteding van het morele oordelen en handelen — een omgekeerde delegatie ervan — past hierbij.
Evenwel maakt dit fascisme 2.0 listig gebruik van de grote aantrekkingskracht van de Westerse “way of life” op de wereld. Vluchtelingen- en andere migrantenstromen zullen zich zeer vaak in de richting van het Westen bewegen en daar de geesten verdelen en de handen binden. Niet zelden worden deze vluchtelingenstromen door de door Poetins ingrijpen geïnstigeerde onveiligheid en instabiliteit her en der op de wereld geïnitieerd. Maar dit ook naast de voortdurend ongelijke verdeling van welvaart over de wereld uiteraard. Daarmee past “het westen” hierin ook zelfkritiek en nederigheid. Veel vluchtelingenstromen hebben ook nog te maken met (grotendeels) mislukte Westerse (militaire) interventies (Afghanistan, Irak, Libië). Vanuit welke oorzaak dan ook; vluchtelingenstromen werken voor Poetin, want tegen het Westen. Het meest ‘fascistisch’ aan Poetin is misschien wel het gecultiveerde slachtofferschap. Hitler had het over de dolkstootlegende en het vernederende dictaat van Versailles. Zo’n variant is er ook voor de ‘vernederende’ Oostwaartse EU- en NAVO-uitbreidingen na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie. “Wij hadden Rusland haar natuurlijke invloedsfeer moeten gunnen.” Dikke pech voor de Georgiërs en Oekraïners. Zelfs zonder neerdrukkende ‘Versailliaanse’ herstelbetalingsverplichtingen heeft Poetin een zeer aannemelijk slachtofferschap weten neer te zetten. En dit slachtofferschap is overeenkomstig Mussolini’s motto: “De strijd is de oorsprong van alle dingen” weer een dankbaar aanknopingspunt voor Poetin’s oorlogszucht. Het laat zien dat zorgvuldig gecultiveerde rancune in combinatie met gecentreerde (militaire) macht telkens weer levensgevaarlijk is.
Het is moeilijk te zeggen of Poetin een fascist is, maar als hij dat is dan is hij een heel slimme. Hoe kan het anders dat terwijl je ziekenhuizen en theaters met schuilende burgers bombardeert nog steeds zoveel stemmen hoort zeggen “Maar Poetin heeft wel een punt”? Maar als we niet aan deze kwalificatie willen of als hij niets toevoegt kunnen we Poetin ook gewoon aanduiden als “sluwe, wantrouwige autocraat van een machtig land, die (oorlogs-)misdaden pleegt”.
De rest van de wereld
Resumerend zou ik mij maar niet blindstaren op het perspectief van Poetin. Veel leerzamer voor ons in het Westen is het perspectief in de rest van de wereld — voor zover dat al te bundelen is. Ook daar staat men er veelal anders in. Buiten China dan, waar de overheid veel investeert in het verspreiden van het Russische narratief — maar dan zonder orthodox-christelijk sausje. Het is niet dat men elders geen bekommernis heeft met de Oekraïners. Wel zeker meer distantie, er wordt meer vergeleken met recentelijke brandhaarden op diverse plekken op de wereld met vergelijkbaar leed, maar die toch minder de aandacht van de (Westerse) media en haar publiek trokken. Er zit ook een zeker venijn in waarvan het verleidelijk is om deze als afgunst te verstaan — maar dat niet hoeft te zijn. Ik zou dat als volgt willen samenvatten: “Jullie Westerlingen willen alles naar jullie hand zetten, en zelf ondertussen buiten schot blijven”. Voor ons lijkt het vanzelfsprekend dat “de vruchten van deze aarde” altijd onze kant op zullen komen, en dat ongerief als oorlogsgeweld en voedselschaarste ons bespaard zullen blijven. Deze nabije oorlog zet dit op zijn kant en kan(/moet) leiden tot een paradigmaverschuiving. Wij zullen af moeten van de groeidwang voor onszelf en ernst moeten maken met een betere welvaartsverdeling over de wereld. Dat is dus een dubbele opgave; niet alleen moeten wij zelf af van onze fossiele verslaving — niet alleen om te stoppen met het spekken van de oorlogskas van Poetin — maar we moeten daar de rest van de wereld niet bij vergeten. Ondertussen moeten we economisch en militair (enigszins) overeind blijven om niet het onderspit te delven tegen de autocratische machten Rusland en China. Een heksentoer voor de vrije wereld.
Psalm 34
“Loven wil ik de Heer te allen tijde, de lof Gods geef ik stem, altijd weer; en mijn ziel zal in trots de Heer prijzen: wie verdrukt is hoort het met verrukking. Verheerlijkt, met mij, de Heer, verheffen wij zijn naam eenparig. Ik zocht de Heer: Hij gaf mij antwoord, Hij heeft mij bevrijd van mijn angsten. Die op Hem zien stralen als licht, hun gelaat draagt nimmer vernedering. Zie, er was een verdrukte die riep: de Heer heeft hem antwoord gegeven, hem verlost uit al wat hem kwelde. De engel des Heren strijkt neder, legt zijn wacht rondom wie God vrezen. Ervaart het, ziet: mild is de Heer, gelukzalig de mens die bij Hem schuilt. Vreest de Heer, gij die Hem zijt gewijd, die Hem vrezen — hun zal niets ontbreken. De rijke verkommert en hongert, die God zoekt zal geen zegening derven. Mijn zonen, komt, luistert naar mij; ik leer u wat ontzag voor de Heer is. Zou niet elk mens het leven begeren duurzaam willen zien op zijn vreugden? Bewaar uw tong voor wat kwaad brengt, uw lippen voor leugenarij. Mijd het kwade, handel ten goede, zoek de vrede, tracht die te veroveren. Toornig ziet de Heer op de verstoorders, dat hun voortbestaan uitsterft op aarde. De Heer slaat de rechtvaardigen gade, zijn oor vangt hun hulpgeroep op. Zij riepen, de Heer gaf hun antwoord, Hij heeft hen verlost uit hun noden. De Heer helpt de gebrokenen van hart, die verslagen van geest zijn bevrijdt Hij. De rechtvaardige treft menige rampspoed, doch de Heer verlost hem uit dit alles. Hij houdt al zijn krachten bijeen; er wordt geen van zijn beenderen gebroken. Het kwaad brengt wie het kwaad zoekt de dood: zo boet wie den rechtvaardige haatte. Hij is de losser, de Heer, die zijn knechten het leven terug gaf. Die tot Hem vluchten zullen vrijuit gaan.”